Via (Porta) Rusica – plaj karpacki

„Plaj” to stare rusińskie słowo odnoszące się do drogi do środku gór, przezwyciężającej karpackie grzbiety. Najważniejszą drogą regionu Snina jest Via (Porta) Rusica, prowadząca z byłych Węgier do Polski przez Przełęcz nad Roztokami Górnymi (po słow. Ruské sedlo – przyp. tłum.).

Najstarsze pośrednie dane dotyczące tego szlaku handlowego pochodzą z drugiej połowy XVIII w. Z tego okresu dostępne dwa ciekawe zapisy z 1772 r. ze Stakčína: „Gdybyśmy mieli do tego bydło i wozy, moglibyśmy dostać się do Humennego, tak i wino do Polssczi wozit, a więc furmanyit” oraz z Ruskégo: „Lub tutaj droga jest do Polscej, furmanyime, wina i dohan polszkim kupczum wozime i dlatego zarabiamy pieniądze.“

Jednocześnie dowiadujemy się z nich o rodzaju towarów transportowanych do Polski lub na Węgry. Zgodnie z ustnym podaniem myto za przejazd z towarami pobierano we wsi Ruské na kamiennym moście, który znajdował się w obecnie już nie istniejącej murowanej cerkwi.

W XIX w. na pierwszym planie stało się militarne znaczenie tej drogi. W 1811 r. Sztab Generalny armii austriackiej opracował tajny materiał dotyczący obrony Karpat, który zawierał też propozycję odnawiania dróg o strategicznym znaczeniu wojskowym. Do tej kategoria spadła także droga z Humennego przez Sninę i Przełęcz nad Roztokami Górnymi do Baligrodu.

Obszerna przebudowa dróg z przyczyn wojskowych w całych Karpatach rozpoczęła się w połowie XIX wieku. Odcinek tej drogi ze Stakčína do Przełęczy nad Roztokami Górnymi został zbudowany w latach 1863 – 1865. Z czasów jego budowy zostały zachowane tzw. raporty z robót publicznych, w których zaznaczono, przez ile dni każda wieś regionu Snina musiała pracować z uprzężą (z końmi i wozami) i przez ile dni bez uprzęży (ręcznie). Wynagrodzenie za pracę to jedna porcja zupy fasolowej na co dzień.

Poprawność decyzji o przebudowie tej drogi ze względów militarnych została potwierdzona podczas I wojny światowej. Podczas tzw. Bitwy Wielkanocnej w Karpatach w 1915 r., kiedy poprzez wojska rosyjskie zostały zablokowane linie kolejowe przez Przełęcze Łupkowską i Użocką, droga ta stała się główną drogą zaopatrzeniową dla wojsk na froncie wschodnim.

Podczas II wojny światowej droga ta stała się międzynarodową między Węgrami i Niemcami. Terytorium tej części Słowacji po tzw. Małej wojnie przypadło Węgrom, a Polska stała się częścią Niemiec. W przełęczy po obu stronach zbudowano budynki slużby celnej.

Obecnie w pierwotnym stanie został zachowany pięciokilometrowy odcinek od końca nieistniejącej wsi Ruské do Przełęczy nad Roztokami Górnymi. Pokonuje różnicę w wysokości 247 metrów (550 m n. p. m. aż 797 m n. p. m.). Trasa obejmuje 16 zakrętów, rowy odwadniające i kilku kamiennych przepustów. Na trasie możemy zobaczyć kilka kamieni milowych z okresu I Republiki Czechosłowackiej.Tekst i zdjęcia: Ing. Miroslav Buraľ